Voorbereiding

Bewustwording  

• Je wordt je bewust van wat dyslexie betekent en van de noodzaak van hulpmiddelen. 
• Je zoekt samen met de leerling, zijn ouders en de dyslexiedeskundige voor welke taken en contexten ondersteuning door een hulpmiddel zinvol is.

Randvoorwaarden 

• Je checkt of bij jou in de klas aan de randvoorwaarden voldaan is.

Selectie 

• De dyslexiedeskundige brengt, samen met de ouders en de leerling de eerste indruk van de ondersteuningsbehoeften van de leerling in kaart.  Als klasdocent lever jij hier een bijdrage aan.  Denk aan vragen als: ‘Wat zijn relevante leerling-kenmerken?’, ‘Wat zijn de kenmerken van de klasomgeving?’ en ‘Bij welke vakken en taken die in jouw lessen aan bod komen is ondersteuning gewenst is?’. Op basis van deze informatie wordt het dyslexiehulpmiddel gekozen. 

Instructie

De ondersteuningsbehoeften in kaart brengen  

• Dyslexiedeskundige , leerling en ouders voeren voor de start met het hulpmiddel het IPPA-basisinterview. Zo brengen zij de activiteiten waarbij de leerling het meeste problemen ervaart en de specifieke ondersteuningsbehoefte in kaart. Het kan zijn dat de dyslexiedeskundige jou hierbij betrekt. 

Technische training van het hulpmiddel 

• De leerling en zijn ouders volgen een technische training volgen over de functies van het hulpmiddel.  
• Je informeert je over het verkrijgen van die passende content. De boeken en materialen zijn dus op tijd beschikbaar. 
• Je hebt de contactgegevens van de dyslexiedeskundige en die van de klantenservice van de leveranciers van het hulpmiddel en van de digitale boeken bij de hand.

Begeleiding gericht op ondersteuningsbehoeften 

• De dyslexiespecialisit begeleidt de leerling die start met het hulpmiddel. Deze begeleiding richt zich op de activiteiten die zijn aangegeven in het IPPA-basisinterview.  
• Je hebt aandacht voor het gewenningsproces, want misschien verloopt niet alles direct goed. Je voorkomt teleurstellingen en creëert realistische verwachtingen voor de leerling bij jou in de klas.  

Gebruik

Overstap van begeleiding naar klas  

• De dyslexiedeskundige maakt met alle betrokkenen concrete afspraken over het gebruik in de thuis- en schoolcontext. Het is belangrijk dat de leerling succes ervaart met zijn hulpmiddel.  
• De dyslexiedeskundige plant een overlegmoment. Het overleg gaat over het belang van een dyslexiehulpmiddel voor de leerling (cf. activiteiten in het IPPA-interview). Voor een periode van minimaal acht weken wordt afgesproken wanneer de leerling het hulpmiddel gaat gebruiken (bij welke vakken en bij welke taken). Voor sommige leerlingen is het goed om er direct voor verschillende vakken mee te gaan werken, voor anderen is het prettig om het eerst bij een of twee vakken te gebruiken. Je bespreekt welke verantwoordelijkheden de betrokkenen hebben. Je neemt met de aanwezigen de checklist met randvoorwaarden door en brengen mogelijke problemen in beeld.  
• Je bent als klasdocent niet altijd bij dit overleg aanwezig. Je volgt wel de afspraken op die voor jou als docent in de klas belangrijk zijn op.

Begeleiding gericht op ondersteuningsbehoefte  

• De leerling volgt nog steeds begeleiding bij dedyslexiedeskundige .  

Het hulpmiddel thuis en op school gebruiken  

• Je stimuleert en faciliteert de leerling om het dyslexiehulpmiddel te gaan gebruiken in de klas en thuis bij de taken en leerstof van jouw lessen.  
• Bij vragen of problemen neem je contact op met dedyslexiedeskundige .

Evaluatie

Evaluatie van het dyslexiehulpmiddel 

• De dyslexiedeskundige neemt het evaluatie-instrument dyslexiehulpmiddel af bij de leerling en eventueel de ouders. 

Het gezamenlijk evaluatie-overleg  

• Er vindt een evaluatie-overleg plaats. Daarvoor wordt het evaluatie-instrument dyslexiehulpmiddel gebruikt.  Men bespreekt bijvoorbeeld of de leerling voor meer vakken en/of taken het hulpmiddel gaat gebruiken. Op basis van het evaluatiegesprek worden soms nieuwe ondersteuningsbehoeften vastgesteld. 
• Je bent als klasdocent in het basisonderwijs of als mentor in het voortgezet onderwijs bij dit overleg aanwezig. Voor het voortgezet onderwijs hoeven niet alle vakdocenten bij de evaluatie aanwezig te zijn. 
• Je levert belangrijke ervaringen of problemen aan.
• Je volgt de afspraken op die voor jou als docent in de klas belangrijk zijn. 

Dyslexiesoftware zorgt ervoor dat personen met dyslexie in hun kracht gezet worden en dat functioneren thuis, op school en op het werk verbetert. Op die manier kunnen zij hun talenten laten zien. 

Hieronder lees je per leeftijdsfase enkele situaties waarbij dyslexiesoftware kan ondersteunen. Of kijk in de Prezi! 

Situaties voor elke leeftijdsfase: 

• Zelfstandigheid vergroten.
• Zelfvertrouwen en/of leesplezier vergroten 
• Faalangst die gelinkt aan lezen en spelling verminderen
• Moeite met technisch lezen en spelling door een onvoldoende beheersing van de Nederlandse taal (NT-2 problematiek). 

Op school  

Basisonderwijs  

In groep 1 en 2 ligt de focus op de ontwikkeling van de mondelinge taal, maar ook de geschreven taal krijgt al aandacht. Vanaf groep 3 wordt lezen en schrijven steeds belangrijker. De hoeveelheid geschreven taal blijft toenemen tot aan het einde van de basisschool.  

Kinderen met dyslexie groeien onvoldoende mee in hun leesvaardigheid. De achterstand ten opzichte van leeftijdsgenoten wordt steeds groter. Het leesprobleem vormt een steeds grotere belemmering bij het ontwikkelen van kennis en vaardigheden die worden aangeboden in het onderwijs. Technisch lezen is een voorwaarde voor schoolsucces en om met succes deel te nemen aan de maatschappij. Ondanks extra intensieve begeleiding binnen en buiten de klas lukt het bijvoorbeeld niet om het leestempo van de klas te volgen of huiswerk zelfstandig te maken. Om te voorkomen dat de leerontwikkeling van het kind achterblijft en om de leesmotivatie te vergroten kunnen ouders en school er samen voor kiezen om dyslexiesoftware in te zetten. Het gebruik van deze software bevordert de zelfredzaamheid, versterkt het geloof in eigen kunnen en motiveert om te blijven lezen en schrijven. Het tijdig inzetten van dyslexiesoftware is dan ook heel belangrijk.  

Voortgezet onderwijs  

In het voortgezet onderwijs wordt verondersteld dat leerlingen schriftelijke taal kunnen toepassen. Dat betekent dat ze teksten die passen bij hun leeftijd en niveau goed kunnen lezen en begrijpen. Ook moeten ze actief taal kunnen gebruiken om kennis aan te tonen (bij toetsen en examens) en moeten ze in staat zijn om bijvoorbeeld schriftelijk hun mening te geven. Onderzoek wijst uit dat kinderen met een zwakke leesvaardigheid en -attitude een hoge kans hebben om uit te vallen en het onderwijs te verlaten zonder een diploma. Het risico is vooral dat leerlingen moeten afstromen en dus geen onderwijs volgen dat past bij hun intelligentie.  

Taken worden vanaf het derde leerjaar complexer: langere teksten, uitgebreidere woordenlijsten die geleerd moeten worden, enz. Bij schriftelijke taalvaardigheid gaat men ervan uit dat leerlingen spelling- en grammaticaregels toe kunnen passen. 

Vaak zijn leerlingen zo lang bezig met de vakken die ze moeilijk vinden dat er geen tijd overblijft voor de andere vakken. Dat werkt erg demotiverend, vooral omdat hun inspanning vaak niet leidt tot een resultaat dat erbij past: een leerling heeft bijvoorbeeld lang geleerd voor een toets voor Engels en slaagt er desondanks niet in om een voldoende te scoren.  

Dyslexiesoftware helpt bij de verschillende lees- en schrijftaken. Leerlingen merken dat ze meer kunnen focussen op de inhoud van teksten wanneer zij bijvoorbeeld een lange tekst voor het vak geschiedenis  kunnen laten voorlezen. Ze kunnen bij een schrijftaak beter uitdrukken wat hun mening is over een onderwerp als ze ondersteuning krijgen bij het juist spellen van de woorden. Op die manier kost het allemaal minder tijd en dat betekent dat er tijd over is voor hobby’s en sport. 

In de wet- en regelgeving rond toetsen en examens staat duidelijk beschreven waar leerlingen recht op hebben. 

Beroepsonderwijs, hoger- en wetenschappelijk onderwijs 

De samenleving en de arbeidsmarkt stellen steeds hogere eisen aan taalvaardigheid, in het bijzonder aan lezen en schrijven. Dit geldt ook in het beroeps-, hoger- en wetenschappelijk onderwijs, waarin studenten worden voorbereid op de samenleving en de arbeidsmarkt. . Het onderwijs en de toetsing bestaan grotendeels uit geschreven taal waardoor de noodzaak voor dyslexiehulpmiddelen duidelijk is. Naast de invloed die dyslexie heeft op het leestempo, kunnen zwakke technische leesvaardigheden ook van invloed zijn op het begrijpen van een tekst. De zwakke leestechniek kan worden gecompenseerd door het gebruik van dyslexiesoftware . Studenten met een functiebeperking hebben recht op begeleiding en aangepaste regelingen.  

Situaties waarin dyslexiesoftware ondersteunend kan zijn 

Bronvermelding 

Dit document is gebaseerd op Dalemans, R., Roentgen, U., Hagedoren, E., Horions, K. (2017). Mijlpalen en transitiemomenten dyslexiehulpmiddelen. Heerlen: Zuyd Hogeschool, COM-project 

Het verhaal van Daniël

Daniel heeft zin in zijn nieuwe school, een middelgrote scholengemeenschap voor voortgezet onderwijs. Hij verheugt zich op vakken als biologie en aardrijkskunde. Ook lijkt het hem leuk om elk uur naar een ander lokaal te gaan met steeds een andere docent. Daniel heeft dyslexie maar gelukkig kan hij supergoed overweg met de dyslexiesoftware op zijn laptop. Het is ook handig dat hij alles kan typen want zijn handschrift… dat kan hij zelf niet eens lezen.  

In augustus is het zover: Daniel gaat naar zijn nieuwe school. Wel even wennen: op de basisschool hoorde hij bij de oudsten en grootsten maar nu is hij een brugpieper. Gelukkig zitten er vier kinderen van zijn groep 8 in zijn nieuwe klas.Samen fietsen ze naar school en vinden ze hun weg naar de kluisjes en naar alle lokalen.De mentor van Daniel heeft alle betrokken docenten geïnformeerd over het gebruik van dyslexiesoftware door Daniel en alle dyslexiebestanden van de boeken zijn al op de laptop gezet. 

Wat kan er misgaan, zou je zeggen… Toch vertelt Daniel na een paar weken thuis dat hij de laptop niet meer nodig heeft, hij kan eigenlijk best zonder. Dat vertelt hij ook aan zijn mentor. Meneer Termon vindt het vreemd en hij vraagt of Daniel na de laatste les langs wil komen. Hij is benieuwd wat de reden van die plotselinge beslissing is. Het duurt niet erg lang voordat Daniel vertelt wat er aan de hand is: in de lokalen van het oude schoolgebouw zijn maar weinig stopcontacten en dus moet Daniel steeds een verlengsnoer meenemen. De oudere leerlingen herkennen hem al en maken opmerkingen over die haspel. Daniel kon geen andere oplossing bedenken dan het maar zonder laptop te gaan proberen…hij wil vooral niet anders zijn dan de andere leerlingen.

Anders zijn…

Leerlingen met dyslexie willen vooral niet anders zijn dan de andere leerlingen, ze willen gewoon dezelfde taken doen, gewoon op hetzelfde moment. Wanneer er een groepsopdracht is, willen ze gewoon meedoen. En soms…hebben ze gewoon geen zin in school, net zoals alle andere leerlingen. Wil je dus als docent van leerlingen met dyslexie dat ze hun dyslexiesoftware gebruiken, dan moet je daar vooral op letten.Gewoon betekent dat een leerling op een gewone plek zit: in het lokaal en niet op de gang. Gewoon betekent ook dat hij daarom met oortjes of met een koptelefoon op werkt, zodat anderen niet gestoord worden. Maar gewoon betekent ook dat andere leerlingen en docenten het werken met een dyslexiesoftware accepteren. Accepteren gaat het beste wanneer de omgeving goed geïnformeerd is. 

En nu? 

Voorbereiding

Bewustwording binnen de klas

Die informatie kan worden geboden door Daniël zelf en de dyslexiedeskundige of mentor. Een informatiepraatje gaat over de problemen die hij bij diverse taken ervaart en welke oplossingen daarvoor zijn. Leg uit wat de dyslexiesoftware doet en benadruk het feit dat Daniël door het gebruiken van de dyslexiesoftware hetzelfde kan als anderen. Hij doet niet minder en de taak is niet makkelijker dan voor anderen. Sluit het praatje af met een demonstratie van de dyslexiesoftware: laat docenten en leerlingen zelf eens proberen hoe het werkt. Wanneer de omgeving van Daniël goed geïnformeerd is over de sofware en over de ondersteuning die het biedt, kan er vanuit die omgeving steun worden geboden wanneer Daniël het even niet ziet zitten. 

Randvoorwaarden

Natuurlijk ben je er niet wanneer je gezorgd hebt dat de omgeving goed geïnformeerd is. Er moeten allerlei praktische zaken goed geregeld worden.En ja, daar hoort ook stroom bij…  Wanneer Daniël begint met het gebruik van dyslexiesoftware in de klas is het handig om met hem de schooldag door te lopen. We hebben daarvoor de Checklist Randvoorwaarden(linkje)  gemaakt. Loop deze lijst door met Daniël en zijn ouders, zodat voor iedereen duidelijk is wat ervoor nodig is dat Daniël de dyslexiesoftware thuis, op school en eventueel bij een praktijk / dyslexie-instituut of huiswerkinstituut optimaal kan gebruiken.

Evaluatie

Bij optimaal gebruik hoort ook dat Daniël, zijn ouders en de dyslexiedeskundige en de school regelmatig evalueren. Daarmee wordt voorkomen dat Daniël de dyslexiesoftware niet meer of weinig gebruikt, of alleen op school. Het evaluatie-instrument dyslexiehulpmiddel vind je op deze website. Ook wordt bij de evaluatie gekeken of alle randvoorwaarden in orde zijn, of de Daniël goed op de hoogte is van alle gebruiksmogelijkheden van de software en er dus optimaal van profiteert. Die evaluatie is ook van belang voor het gebruik van dyslexiesoftware door alle leerlingen van de school die daarvoor in aanmerking komen. Een uitkomst van alle evaluaties kan zijn dat er scholing voor docenten nodig is of dat de ICT-ers van de school meer betrokken moeten worden bij de inzet van dyslexiesoftware. Het effect daarvan is weer dat Daniël en andere leerlingen profiteren van het feit dat hun docenten meer kennis hebben van dyslexiesoftware.

Ondersteuningsmogelijkheden bij schrijven

(bron: www.technischemaatjes.nl)

Dyslexiesoftware heeft vele functionaliteiten die helpen bij het schrijven. De functionaliteiten zijn onderverdeeld in oplossingen voor spellingsproblemen en oplossingen voor stellen. Per functionaliteit wordt beschreven in welke situatie hoe de functionaliteit gebruikt kan worden. 

Oplossingen bij spellingsproblemen

Personen met dyslexie hebben vrijwel altijd hardnekkige spellingmoeilijkheden. Dyslexiesoftware is uitstekend in staat ondersteuning bij spelling te bieden. Het betreft dan zowel de tekstverwerker, als voorleesprogramma’s met spellinghulp

Spellingcontrole

Hoewel de spellingcontrole van een tekstverwerker of spraakprogramma zijn beperkingen heeft, kan hij bij woorden met een vast woordbeeld (woorden die slechts op één manier gespeld worden) goede hulp bieden. Bij alle dyslexiesoftware  kan de persoon de verbetersuggesties laten voorlezen en het goede woord gemakkelijk overnemen.

Woordvoorspelling

De woordvoorspeller is een functie waarmee verschillende woordopties aangeboden worden. Naarmate er meer letters worden getypt, vallen steeds meer woorden af. Met één muisklik kan het gewenste woord worden toegevoegd aan de tekst. De woordvoorspeller ‘denkt’ niet alleen mee tijdens het typen van woorden, maar voorspelt ook het volgende woord. Dit woord kan even gemakkelijk worden overgenomen in de tekst. Bij sommige dyslexiesoftware verloopt de voorspelling op basis van woordfrequentie. Deze software voorspelt ook fonetisch gespelde woorden. De woordenlijst kan worden uitgesproken. Een enkel programma heeft een woordvoorspeller die getraind kan worden met eerder getypte en gescande documenten of gemarkeerde woorden. De andere programma’s bieden de mogelijkheid om tijdens het schrijven van een document nieuwe woorden toe te voegen.

Voorlezen tijdens het typen

Voorlezen tijdens het typen zorgt ervoor dat veel spellingfouten worden gehoord. (bijvoorbeeld struik zonder r = stuik, ballen met een l geschreven = balen). Alle dyslexiesoftware kunnen ingesteld worden om direct na een woord, zin of alinea voor te lezen. De persoon krijgt dan direct feedback. Dit maakt het controleren gemakkelijker.

Homofonenfunctie

Homofonen zijn woorden die hetzelfde klinken, maar anders worden gespeld, bijvoorbeeld hart-hard. Personen met dyslexie hebben vaak moeite te bepalen welke spelling ze moeten kiezen. Dat is vaak het geval als beide woorden hoogfrequent zijn: de keuze bij ‘zij/zei’ is lastiger dan bij ‘hij/hei’. Alle dyslexiesoftware beschikken over homofonenhulp. Zodra hiertoe een opdracht wordt gegeven, markeert het programma de homofonen in de tekst. De persoon klikt op een gemarkeerd woord. Een pop-up-venster toont de twee schrijfwijzen van het woord toont, meestal voorzien van een illustratie en voorbeeldzin. Door te klikken op het bedoelde woord, wordt het fout gespelde woord vervangen.

Dicteren tegen de computer

Verloopt de spelling of het typen heel moeizaam dan kan een dicteerprogramma gebruikt worden. In de nieuwste versies van bekende tekstverwerkers (zoals Word en Google Docs) is het mogelijk om gesproken tekst om te zetten in geschreven tekst. Het is nog niet mogelijk spraak in te zetten voor het laten uitvoeren van opmaakcommando’s of het in orde maken van teksten. Een programma dat dit wél kan is Dragon Naturally Speaking. Dicteren tegen de computer voorkomt spellingfouten, maar het herkennen van menselijke spraak is zeer complex. Er treden regelmatig herkenningsfouten op, die de gebruiker achteraf moet corrigeren. Naarmate men langer werkt met Dragon, gaat het beter functioneren. We zien vooral goede toepassingsmogelijkheden in de hoogste jaren van het voortgezet onderwijs en daarboven. Bij jongere personen is de balans tussen inspanning en resultaat onvoldoende.

Oplossingen bij stellen

Veel personen met dyslexie hebben grote moeite met schriftelijk formuleren. Ze vinden het lastig goede zinnen te formuleren en een logisch geordende tekst te schrijven. Ze hebben moeite met het onderscheiden van hoofd- en bijzaken, en het aanbrengen van een logische structuur. Het gevolg is, dat hun teksten voor een buitenstaander moeilijk toegankelijk zijn. Laten we voorop stellen dat, net zoals bij begrijpend lezen, dyslexiesoftware geen wonderen verrichten. De persoon moet zijn eigen gedachten op papier zetten, en als deze chaotisch zijn, dan wordt dat weerspiegeld in zijn teksten, óók die met dyslexiesoftware zijn gemaakt. Wat kan dyslexiesoftware dan wel doen voor personen met schrijfproblemen?

Structureren van informatie

Het is handig, voordat men begint met schrijven, na te denken over het onderwerp, het doel en de doelgroep. Bij het bepalen van de inhoud kunnen mindmapprogramma’s goede diensten bewijzen. Door het maken van een mindmap is de focus op het centrale idee (onderwerp). Allerlei zaken die met dit centrale idee te maken hebben, kunnen worden toegevoegd. Daarna kunnen de begrippen geordend en gerangschikt worden. De mindmap vormt zo de basis voor de te schrijven tekst. Schrijven is nu een kwestie van tekstjes schrijven bij kopjes. Geavanceerde mindmapprogramma’s beschikken over icoontjes en illustraties om de ideeën te visualiseren. Men kan teksten koppelen aan de labels van de mindmap. Ze zijn voorzien van spellingcontrole en soms zelfs van een voorleesstem. Het importeren van externe informatie is mogelijk, evenals het exporteren van mindmaps naar bijvoorbeeld Word of Powerpoint. Gratis programma’s hebben een eenvoudige grafische weergave met weinig illustraties en iconen.

Informatie verzamelen

De computer is een uitstekend hulpmiddel bij het verzamelen van informatie. Tegenwoordig is informatie via allerlei digitale bronnen (b.v. internet, pdf-bestanden) beschikbaar. Deze informatie is voor personen met dyslexie moeilijk toegankelijk als een voorleeshulp ontbreekt. Beschikt men wel over hulpmiddelen, dan maken deze het gemakkelijker de ingewonnen informatie te verwerken in eigen werkstukken. Door de mogelijkheid papieren documenten om te zetten naar digitale documenten, worden informatiebronnen beter toegankelijk. Gescande teksten, foto’s, tekeningen en dergelijke kunnen een goede basis vormen voor het schrijven van eigen teksten.

Raadplegen van woordenboeken (w.o. synoniemenboek)

Een synoniemenwoordenboek helpt bij het kiezen van een woord met een gelijke betekenis (bijvoorbeeld kabouter _ dwerg). Dit is handig als de schrijver een grotere variatie in woordkeus wil aanbrengen. De tekstverwerker Word heeft zo’n woordenboek. De voorleesprogramma’s, die in Word geïntegreerd zijn beschikken over een eigen woordenboek en kunnen daarnaast gebruik maken van het synoniemenwoordenboek van de tekstverwerker.

Schrijven en redigeren met de tekstverwerker

Schrijven op de computer wordt door de spellingscontrole door veel mensen met dyslexie als prettig ervaren.

Controleren van eigen teksten

Voor iemand met dyslexie is het goed als hij zijn geschreven tekst kan terug horen. Hierdoor kan hij reflecteren op zijn schrijfproduct. Hij hoort of bepaalde woorden goed zijn gespeld, zinnen goed lopen en de inhoud van de tekst klopt. Alle dyslexiesoftware en Dragon kunnen geschreven teksten hardop nalezen. Vaak is het mogelijk om teksten in van tevoren vastgestelde eenheden te laten lezen (bijvoorbeeld zinnen of alinea’s)

Ondersteuningsmogelijkheden bij lezen en studeren

(bron: www.technischemaatjes.nl)

Hieronder worden een aantal mogelijkheden gegeven van ondersteuningsmogelijkheden bij zowel technisch als begrijpend lezen en studeren.

Technisch lezen

Laten voorlezen van Nederlandse tekst

Het voorlezen helpt een persoon met dyslexie om teksten sneller tot zich te nemen. Dit bespaart tijd en energie. Er zijn verschillende digitale leeshulpen: Daisybestanden voor de Daisyspeler worden door mensen ingesproken en maken dus gebruik van natuurlijke, menselijke stemmen. Het leestempo kan aangepast worden zonder dat de kwaliteit minder wordt. Het navigeren in de tekst is gemakkelijk. De leerling heeft wel het originele boek nodig om bij de les te blijven. Daisybestanden zijn verkrijgbaar als digitaal bestand of als CD. Daisyspelers kunnen een apparaat zijn, maar ook software of een app. Bij het gebruik van dyslexiesoftware zijn de teksten zichtbaar op het beeldscherm en is vaak te zien waar de voorleesstem is gebleven. Afhankelijk van het programma is het mogelijk om te navigeren in de tekst. De cursor kan op willekeurige plekken in de tekst gezet worden en daarna worden voorgelezen. De kwaliteit van de voorleesstemmen verschilt, evenals de nauwkeurigheid om het leestempo te variëren. Uit onderzoek is gebleken, dat goede navigatiemogelijkheden en markering van de voorgelezen tekst van groot belang zijn. In dat opzicht zijn de betaalde voorleesprogramma’s duidelijk in hun voordeel ten opzichte van de gratis programma’s, maar ook ten opzichte van Daisy-spelers. Sterke troeven van de Daisyspelers zijn echter de beschikbaarheid van veel content, de kwaliteit van de stemmen en de draagbaarheid. De school, leerling en ouders bepalen in overleg welk hulpmiddel ingezet wordt bij individuele leerlingen. 

Laten voorlezen van tekst in een vreemde taal

Door het voorlezen van vreemde talen kan de leerling zijn energie richten op het beluisteren en begrijpen van de tekst. Dit zorgt voor de juiste uitspraak en een vlotte herkenning. Dyslexiesoftware biedt de mogelijkheid de uitspraak van apart aangeklikte woorden nogmaals te beluisteren. Gratis materialen beschikken weliswaar over veel stemmen in verschillende talen, maar de kwaliteit van de stemmen is beperkt; ze klinken metalig en monotoon. Het is onprettig hier gedurende langere tijd naar te luisteren.

Laten stillezen met ingeschakelde voorleescursor

Bij leerlingen met dyslexie verloopt het stillezen vaak even moeizaam als het hardop lezen. Om snelheid te behalen is het van belang dat de leerling afstapt van het subvocaliseren (dit is het intern uitspreken van wat men leest). Om de leerling hiertoe aan te zetten, kan men hem min of meer dwingen sneller te lezen door het voorleestempo te verhogen en de leerling mee te laten lezen met de meeleescursor. Houd wel in de gaten dat het snelle lezen niet ten koste gaat van het begrijpen van de tekst. (Braams, 2003). Dyslexiesoftware markeert de voorgelezen woorden door ze een andere kleur te geven of door ze op een achtergrondkleur te plaatsen. De gemarkeerde woorden ‘trekken’ de leerling min of meer door de tekst.

Laten voorlezen met verhoogd of verlaagd tempo

Bij dyslexie worden veelal twee fenomenen gezien. Er wordt ofwel traag en nauwkeurig gelezen, of snel en onnauwkeurig. Er zijn ook lezers die traag én onnauwkeurig lezen; dit zijn de zwakste lezers. Het leestempo en de nauwkeurigheid kunnen verbeterd worden door het voorleestempo van de dyslexiesoftware te beïnvloeden. Vertraagd lezen wordt ingezet als de leerling een hoog leestempo heeft en veel raadfouten maakt. Door het tragere lezen wordt hij gedwongen preciezer te kijken naar de woorden in de tekst. De meeleescursor zorgt ervoor dat de leerling de plek in de tekst niet kwijtraakt. Een aparte vorm van vertraagd lezen is pauzeren na woorden en zinnen. Deze vorm is vooral geschikt om leerlingen de kans te geven vooruit te lezen; ze krijgen vrij snel feedback. Deze vorm lijkt daarom ook geschikt voor spellende lezers.

Versneld lezen kan worden ingezet bij leerlingen die zeer traag lezen. Dit kan de leerling stimuleren sneller en vloeiender te lezen. De leerling krijgt het goede voorbeeld te horen en wordt uitgedaagd dit te volgen. De leerling zal merken dat het leesbegrip verbetert als het tempo wordt verhoogd.

We willen hierbij wel aantekenen dat de leesprestaties van de leerling goed gevolgd moeten worden. Als bovenstaande maatregelen geen verbetering, zelfs verslechtering, tot gevolg hebben en de leerling frustreren, moet voor een andere aanpak gekozen worden.

Vrijwel alle dyslexiesoftware is in staat sneller en trager voor te lezen. De mate van nauwkeurigheid verschilt. De mogelijkheid om pauzes in te lassen na woorden of zinnen is niet bij elk programma mogelijk.

Uitsluitend laten beluisteren van een tekst

Er zijn twee toepassingsmogelijkheden; (1) de leesvaardigheid van een leerling zo zwak is dat meelezen onmogelijk is of (2) de leerling wil zijn aandacht uitsluitend op de inhoud richten, zoals bij romans en verhalen het geval is. In beide gevallen is er sprake van dispensatie en niet van compensatie. Het is zowel mogelijk dyslexiesoftware te gebruiken, als Daisyspelers. De overwegingen die zijn genoemd bij “Laten voorlezen van een Nederlandse tekst” gelden ook hier.

Laten analyseren en synthetiseren van woorden

Het analyseren en synthetiseren (hakken en plakken) kan waardevol zijn bij de ondersteuning van beginnende lezer. Een aantal programma’s heeft de mogelijkheid om woorden fonetisch uit te spreken. Door auditieve analyse (hakken) en synthese (plakken) worden woorden ontrafeld en samengevoegd (bijvoorbeeld: boom — bè – oo – mm). Andere voorleesprogramma’s beschikken alleen over de mogelijkheid om woorden alfabetisch te analyseren en synthetiseren (bijvoorbeeld: boom — bee – oo – oo – em). Laten voorlezen van losse woorden

Het trainen van de directe woordherkenning is mogelijk door losse woorden aan te bieden en/of te flitsen. Verschillende functies van dyslexiesoftware kunnen hiervoor worden ingezet. Het geluid kan uitgezet worden: de meeleescursor toont het te lezen woord. Het is ook mogelijk om de pauzetijd tussen de woorden te vergroten en de leerling te vragen de pauze te gebruiken om vooruit te lezen. Het programma geeft direct feedback (mits het geluid aan staat). Deze oefenwijze kan gevarieerd worden door de pauzetijd en de spreeksnelheid te verhogen of te verlagen.

Begrijpend lezen

Omdat bij begrijpend lezen denkprocessen een veel grotere rol spelen en software het denken van de leerling niet kan overnemen, zijn de effecten van dyslexiesoftware geringer. Een leerling met een gebrekkige woordenschat en algemene ontwikkeling, zal ook bij gebruik van dyslexiesoftware een zwakke lezer blijven. De meerwaarde dyslexiesoftware is vooral het omzeilen van gebrekkige decodering en het vrij maken van geheugenruimte voor de denkprocessen, die bij begrijpend en studerend lezen moeten plaatsvinden. Ook zorgt dyslexiesoftware ervoor dat de leerling nauwkeuriger leest. Zo wordt voorkomen dat foutieve decodering (bijvoorbeeld ‘verklaring’ wordt ‘verklanking’) leidt tot begripsmatige fouten. Als de dyslexiesoftware voornamelijk worden ingezet om tot een beter begrip van teksten te komen, dan zijn veel werkvormen die in de vorige paragraaf zijn genoemd ook hier van toepassing. De volgende toepassingen lijken het meest effectief voor begrijpend lezen:

Voorlezen van teksten in de Nederlandse taal (normaal tempo);

• Voorlezen van teksten in een vreemde taal (normaal tempo);
• Uitsluitend beluisteren van teksten.

Lezen van uitdagende teksten binnen handbereik

Doordat belemmeringen bij het lezen met gebruik van dyslexiesoftware verminderen, komen moeilijkere en interessantere leesmaterialen onder handbereik van de leerling. Denk aan: internetteksten, online boeken/artikelen, krantenartikelen, tijdschriftartikelen, informatieve boeken en omvangrijke leesboeken. Bovendien kan de leerling zelfstandiger aan het werk en het lezen langer volhouden. Een leerling zal daarom gemakkelijker naar teksten grijpen. Dit effect wordt waarschijnlijk nog versterkt als de gescande teksten dezelfde opmaak hebben als de originele (gedrukte) teksten. Als een leerling meer leeskilometers maakt, zal hij geconfronteerd worden met nieuwe woorden en dit kan een gunstig effect hebben op de algemene ontwikkeling. De negatieve spiraal (moeizaam lezen –> weinig leeservaring opdoen –> geringere kennis van woorden en situaties –> nog minder zin in lezen –> nog moeizamer lezen et cetera) wordt daardoor doorbroken.

Studeren

Vertaalwoordenboeken

Een aantal dyslexieprogramma’s beschikt over vertaalwoordenboeken waardoor het mogelijk is woorden te vertalen naar Nederlands, Engels, Duits en Frans. Het is uiteraard mogelijk om digitale vertaalwoordenboeken te gebruiken van andere aanbieders (bijvoorbeeld Van Dale, Prisma, Babylon). Deze werken vaak goed samen met programma’s als Word en Internet Explorer, hetgeen het snel opzoeken vergemakkelijkt.

Verklarende woordenboeken

Geavanceerde dyslexiesoftware beschikt over ingebouwde woordenboeken die moeilijke woorden kunnen verklaren. De kwaliteit van de woordenboeken wisselt. Het is ook hier mogelijk om aparte digitale woordenboeken te installeren. Er zijn echter digitale woordenboeken die op jongere gebruikers zijn gericht (bijvoorbeeld Van Dale Pocketwoordenboek en Studiewoordenboek Nederlands, Prisma woordenboek Nederlands). Bij een aantal dyslexieprogramma’s zijn deze woordenboeken meegeleverd.

Markeerstiften en samenvatten

Vrijwel iedereen kent de reguliere markeerstiften, die gebruikt worden om belangrijke passages in een tekst te accentueren. In tekstverwerkers bestaat deze functie ook. Diverse voorleesprogramma’s gaan nog een stapje verder. Men kan de tekst met verschillende kleuren markeren en deze vervolgens uit de tekst lichten en er een samenvatting van genereren. Door aan verschillende kleuren een andere prioriteit toe te kennen (bijvoorbeeld geel is samenvatting, groen is een voorbeeld) en deze anders te laten inspringen, kan een samenvatting er heel gestructureerd uitzien. Opmerking: het programma markeert niet zelf, dat doet de leerling. De markeerfunctie biedt docenten/leraren/ouders een goede gelegenheid teksten voor te structureren (de markeringen kunnen immers opgeslagen worden), zodat leerlingen snel een samenvattend overzicht krijgen aangeboden.

Gesproken en geschreven toelichtingen

Bij vrijwel alle tekstverwerkers kunnen voetnoten, tekstballonnen (via de redigeerfunctie) en gemarkeerde teksten worden toegevoegd, die leerlingen kunnen ondersteunen bij het begrijpen van teksten. Dit vergt uiteraard een grondige bewerking van de tekst door de docent. Men kan een tekst voorzien van allerlei ‘geeltjes’ en zelfs van gesproken opmerkingen. Deze geeltjes kunnen meestal worden voorgelezen. Ze bieden een docent/leraar/ouder een uitstekende mogelijkheid om toelichting te geven op en ondersteunende vragen te stellen over de onderliggende tekst. De leerling kan deze hulpmiddelen inzetten om een tekst van commentaar te voorzien en eventueel om vragen te stellen, die de docent vervolgens gebruikt bij het reageren op de leerling.

Werkboeken invullen

Als een tekstdocument eenmaal herkend is met behulp van een extern of ingebouwd OCR-programma, kan er met een tekstverwerker in gewerkt worden. Dit is het geval bij de meeste dyslexiesoftware. Alle dyslexiesoftware zijn in staat om de gedrukte tekst volledig intact te laten. De mogelijkheid bestaat tekst toe te voegen in het werkboek.

Je dient ervan uit te gaan dat de basisschool tot taak heeft leerlingen te brengen tot een zo hoog mogelijk niveau van geletterdheid, ook al zijn de vorderingen gering. Je hoeft dus niet te wachten met het inzetten van dyslexiesoftware tot dat  de leerling naar het voortgezet onderwijs gaat. Het Protocol Leesproblemen en Dyslexie voor groep 5-8 (Wentink & Verhoeven, 2004) adviseert om vanaf groep 5 te starten met dyslexiesoftware.  

Al in de basisschool wordt de leerling met dyslexie soms geconfronteerd met teksten en schrijfopdrachten die in feite moeilijker zijn dan de leerling op dat moment aankan. Dat ‘moeilijker’ heeft vooral betrekking op technische taalaspecten. Leerlingen met dyslexie begrijpen niet automatisch slechter wat in een tekst staat dan niet-dyslectische kinderen. Ze hoeven evenmin minder fantasie te hebben als ze een verhaal of opstel schrijven. Het zou dan ook jammer zijn als men die leerling taken ontneemt die aansluiten bij zijn mogelijkheden en behoeften. Vooral het weglaten van (technisch) moeilijke teksten zorgt voor een onderstimulering van de algemene ontwikkeling en woordenschat. Leerlingen die al niet veel lezen, krijgen dan ook nog teksten aangeboden die weinig uitdagend zijn. Dit kan negatieve gevolgen hebben voor hun werkhouding en de taakbeleving. Het is ook mogelijk dat de cognitieve ontwikkeling steeds verder achteropraakt, en deze leerlingen aan het einde van de basisschool uiteindelijk echt moeite krijgt met het begrijpen van teksten. Reden genoeg dus om na te gaan hoe dyslexiehulpmiddelen deze belemmeringen kunnen verminderen. (Smeets & Kleijnen, 2008)  

Er zijn 3 niveaus waarop een dyslexiehulpmiddel ingezet kan worden. Vaak wordt aangenomen dat remediëren, compenseren en dispenseren elkaar lineair opvolgen. Het gevolg van deze veronderstelling is, dat men soms te laat start met compenseren, waardoor de leerling een achterstand oploopt en niet op zijn eigen cognitieve niveau kan presteren.   

Remediëren 

Uit onderzoek (Lexima, 2015; Lovett, 2010 in Henneman et al.,2013; Smeets & Kleijnen, 2008;) blijkt dat lees- en spellingvaardigheden aantoonbaar verbeteren als leerlingen consequent gebruikmaken van dyslexiesoftware. Je kan dus tijdens de behandeling al dyslexiesoftware kunnen combineren.  

Compenseren 

Van compenseren spreken we als we maatregelen treffen die de belemmeringen door het zwakke lezen en spellen, verminderen. Kenmerkend is dat de leerling de lees- en spellingtaak wel uitvoert. We onderscheiden niet-technische en technische compensaties. De niet-technische compensaties zijn bijvoorbeeld tijdverlenging, vergrote teksten en aangepaste normering bij proefwerken. Technische compensaties zijn er in de vorm van dyslexiehulpmiddelen (b.v. Daisy-speler, dyslexiesoftware), die het lezen vergemakkelijken en het schrijven ondersteunen. Dyslexiesoftware biedt ondersteuning bij deelproblemen waarmee een leerling met dyslexie worstelt, zoals technisch en begrijpend lezen, spellen, strategisch schrijven, moderne vreemde talen, structureren en het maken van toetsen en examens.  

Dispenseren  

Bij dispenseren krijgt de leerling vrijstelling van bepaalde lees- of schrijftaken, of van bepaalde vakken. Voorbeelden van niet-technische dispensaties zijn mondeling overhoren in plaats van schriftelijk, niet hardop lezen en vrijstelling geven voor een (deel van een) vreemde taal. We spreken van technische dispensatie als een dyslexiehulpmiddel het lezen en/of schrijven volledig voor zijn rekening neemt.  

Om dyslexiesoftware succesvol te gebruiken moet aan een aantal randvoorwaarden voldaan worden. Door de punten af te vinken die in orde zijn, krijgt je een goed beeld wat er nog opgelost moet worden.  

De leerling met dyslexie gebruikt de dyslexiesoftware in de klas tijdens de les. Zorg er als docent voor dat volgende punten in orde zijn: 

Algemeen:

• Samen met alle betrokkenen (leerling, ouders, behandelaar, school, …) zijn duidelijke afspraken gemaakt over de inzet van de dyslexiesoftware. Wanneer mag/kan het ingezet worden? Hoe worden methoden, lessen en documenten maar ook (Cito)toetsen digitaal beschikbaar gesteld?
• De content (digitale boeken, lesmateriaal) is tijdig beschikbaar.
• De leerling ontvangt instructie in het bedienen van de software en hoe hij/zij de software kan inzetten tijdens de schooltaken.

 Voor het basisonderwijs:

• Er is een computer met dyslexiesoftware in de klas beschikbaar voor iedere leerling met dyslexie. Ideaal is een laptop op de tafel van de leerling zodat hij/zij niet van zijn plaats af moet om gebruik te maken van de software. 
• Er is een tekstverwerkingsprogramma geïnstalleerd op de computer. 

Voor het voortgezet onderwijs:

• De leerling beschikt over een laptop/tablet met dyslexiesoftware die hij meeneemt naar de verschillende leslokalen.
• Er zijn voldoende stopcontacten in de lokalen om de laptop op te laden.

Soms loopt het gebruik van de dyslexiesoftware weleens anders dan voorzien. De software loopt vast, de docent wil niet meewerken of het lokaal is niet geschikt voor laptopgebruik. De leerling moet daarom zelfstandig zijn in het gebruik van het dyslexiehulpmiddel. Hij moet voor zichzelf kunnen opkomen. Het zou fijn zijn als de leerling een buddy had die hem hierbij, indien nodig, kan ondersteunen. Voor de leerling die een dyslexiehulpmiddel gebruikt is een ‘dyslexiemaatje’ waardevol. 

Wat is een dyslexiemaatje?

Een dyslexiemaatje is een klasgenoot bij wie het kind/de jongere met dyslexie zich vertrouwd voelt. Deze klasgenoot helpt hem/haar als het even tegenzit. Je kan hierbij denken aan problemen met het dyslexiehulpmiddel of de digitale leermiddelen, maar ook als het niet goed loopt met een leerkracht of medeleerlingen.

Voor kinderen die nog wat moeite hebben om met dyslexie om te gaan of die moeite hebben met sociale vaardigheden kan dit een grote betekenis hebben.

Competenties

Een dyslexiemaatje is een leerling die beschikt over:

• affiniteit met lees- en spellingproblemen en dyslexie 
• goede sociale vaardigheden
• probleemoplossende vaardigheden
• basisvaardigheden in informatie- en computertechnologie
• motiverende en enthousiasmerende vaardigheden
• goede technische en begrijpende leesvaardigheden 
• assertiviteit.

Taakomschrijving

Een dyslexiemaatje is een leerling die:

• een vertrouwensrelatie heeft met de leerling met dyslexie
• voor de leerling met dyslexie durft op te komen wanneer deze dit zelf niet durft
• de leerling met dyslexie ondersteunt wanneer het emotioneel wat moeilijker loopt,
• samen met de leerling met dyslexie oplossingen zoekt voor problemen (of als dat niet lukt samen hulp vraagt aan anderen),
• zich verdiept in de mogelijkheden van dyslexiehulpmiddelen,
• zich verdiept in de betrokken partijen en hun verantwoordelijkheden bij de zorg rond leerlingen met dyslexie en dyslexiehulpmiddelen,
• de leerling met dyslexie stimuleert om het dyslexiehulpmiddel te gebruiken en zo ervoor zorgt dat deze kan deelnemen aan de activiteiten op school (en tijdens vrije tijd),
• meedenkt hoe over de inzet van dyslexiehulpmiddelen bij zo veel mogelijk taken,
• teksten voorleest wanneer digitale tekst niet (meteen) beschikbaar is (voor groepswerk uit de klas, op excursie, in een museum) en
• zich voor langere tijd wil inzetten voor deze taak.

De meerwaarde van een dyslexiemaatje

Leerlingen in het basisonderwijs kunnen vanaf groep 5 starten met een dyslexiehulpmiddel. Meteen met het in gebruik nemen van het dyslexiehulpmiddel kan ook het dyslexiemaatje gekozen worden. In het begin zal de rol van het dyslexiemaatje nog klein en vooral praktisch van aard zijn (bijv. helpen bij het gebruik van het CDH, het voorlezen van teksten als het CDH niet beschikbaar is). Later in het basisonderwijs kan de rol groeien. Het dyslexiemaatje kan dan ook emotionele steun bieden.

In het voortgezet onderwijs met veel wisselende leerkrachten (en vaak net zo veel regels) kan het dyslexiemaatje een krachtigere rol hebben.

Het dyslexiemaatje kan dan naast technische ondersteuning ook mentale ondersteuning bieden bij het oplossen van problemen. Dit is afhankelijk van de persoonlijkheid van de leerling met dyslexie en het moment waarop de dyslexieverklaring wordt afgegeven.

Na afronding van het voortgezet onderwijs zal de leerling zelfredzaam (moeten) zijn. In het vervolgonderwijs (MBO, HBO en WO) en als volwassene zal hij zelf een persoon zoeken die hij om hulp vraagt indien nodig.

Het kiezen van een dyslexiemaatje

Ga met de leerling na welke klasgenoot hiervoor in aanmerking komt en bij wie het kind zich vertrouwd voelt. je kunt het kind/de leerling begeleiden bij het maken van de juiste keuze voor een dyslexiemaatje op basis van bovenstaande competenties en de taakomschrijving Dit hoeft niet noodzakelijkerwijs de beste vriend/vriendin of de beste leerling te zijn. De leerling kan dit maatje zelf uitnodigen. Hiervoor kan hij/zij de uitnodiging van het project COM (zie website) gebruiken.

Het opleiden van een dyslexiemaatje

Het is belangrijk om het dyslexiemaatje goed voor te bereiden op zijn/haar taak.Je kunt daarvoor gebruik maken van het scholingsdocument. De scholing wordt bij voorkeur voor meerdere dyslexiemaatje tegelijkertijd gegeven.

Evaluatie

Evalueer het functioneren van het dyslexiemaatje na drie maanden en daarna jaarlijks afzonderlijk met de leerling met dyslexie en met het dyslexiemaatje en evalueer ook gezamenlijk. Stuur desgewenst bij of kies een ander dyslexiemaatje indien noodzakelijk.